ιστορία του τραγουδιού

Αφορμή για την παρούσα ανάρτηση αποτέλεσε ένα άρθρo-χυδαιολόγημα, από τα πολλά που έχουν φιλοξενηθεί στο μόρφωμα που λέγεται protagon, για το θέμα της ΕΡΤ το οποίο κατέληγε χλευαστικά:
«Λίγο πριν τα μεσάνυχτα τραγουδούσαν λέει το «Πότε θα κάνει ξαστεριά». Άσχετο; Τι να πω; Αν σκεφθείς ότι αυτό το τραγούδι έχει να κάνει με τη ζωοκλοπή και αυτός που τραγουδάει υποτίθεται θα κατέβει να καθαρίσει όποιους του έκλεψαν τα ζώα!»

Και κάπου εκεί απέκτησε αξία να ανατρέξω σε διαδικτυακές πηγές για να γνωρίσω την ιστορία του τραγουδιού. Εκ πρώτης δίνεται η εντύπωση ότι ο αρθρογράφος και ανεπίσημος κυβερνητικός εκπρόσωπος έχει μελετήσει. Αντιγράφω από συζήτηση στο rembetiko.gr:

Με μια προσεκτική έρευνα, φαίνεται πως «Το τραγούδι του Ομαλού» είναι από τα παλιότερα κρητικά τραγούδια. Υπάρχει και παλαιότερη, σχετική καταγραφή που αναφέρει επίσης «τη στράτα των Μουσούρων» και φαίνεται να έχει πλαστεί κατά τα ακριτικά πρότυπα. Το συγκεκριμένο τραγούδι αναφέρεται στη βεντέτα μεταξύ των δυο πανίσχυρων οικογενειών της Κρήτης, της οικογένειας Σκορδύλη, από τα Σφακιά, και των Μουσούρων, από τον Ομαλό. Γεγονός που φαίνεται και από αναφορές στο στίχο («Η στράτα των Μουσούρων») και που έλαβε χώρα, αρχές 17ου αιώνα. Το ξεκίνημα της βεντέτας ανάγεται στη δολοφονία του βοσκού Γιάνναρη και την κλοπή των κοπαδιών της οικογένειας, στην οποία εργαζόταν, των Σκορδύλη, από την οικογένεια Μουσούρη. Υπήρξε ανταγωνισμός μεταξύ τους, αναπτύχτηκε έχθρα η οποία όπλισε τα χέρια και ακολούθησαν βεντέτες, «τα οικογενειακά», όπως λέγονταν, με πολλά θύματα και από τις δυο πλευρές.

Η συγκεκριμένη προσέγγιση συμφωνεί με λήμμα της wikipedia (αμφότερα άνευ πηγών) και επιβεβαιώνεται από σχόλιο που αναφέρει ως πηγή δημοσίευμα του μηνιαίου δελτίου Ελλήνιον Σάλπισμα του Κωνσταντίνου Πλεύρη (Αριθμός Δελτίου 66, Ιανουάριος 2007, σελ 3). Επειδή ωστόσο δεν είχα καμιά διάθεση να επιτρέψω στους υμνητές του ναζισμού να μου διδάξουν την ιστορία του τόπου μου και των τραγουδιών του, έψαξα λίγο παραπάνω. Στο site της κρητικής οικογένειας Κριαρά (kriaras.com), η ερμηνεία του τραγουδιού εμφανίζεται ελαφρώς διαφορετική. Πλέον από «τραγούδι βεντέτας για τη ζωοκλοπή» μετατρέπεται σε «θούριο για τις αντάρτικες επιθέσεις κατά των Τούρκων και των πληροφοριοδοτών τους».

Διαβάζοντας πρόσφατα την ιστορία του Δασκαλογιάννη και την εξέλιξη των μαχών, μου ήρθε αυθόρμητα στο μυαλό το τραγούδι που ταίριαζε απόλυτα στις τρομακτικές περιγραφές που έβλεπα μπροστά μου και τοποθετώ το τραγούδι στο τέλος του καλοκαιριού του 1770. Την περίοδο αυτή η εξέλιξη του αγώνα είχε αγριέψει, μια και οι Τούρκοι είχαν ήδη στραφεί κατά των χωριών των ανταρτών, τα οποία είχαν καταστρέψει, είχαν βιάσει και είχαν σκοτώσει γυναίκες και παιδιά. Οι αντάρτες έχουν τραβηχτεί ψηλά στα λευκά όρη και μια ομάδα από αυτές ήταν οι νυχτερινοί καταδρομείς. Η γνωστή ομάδα του Γιωργακομάρκου, οι επονομαζόμενοι Δαιμνόνοι. Αυτοί δρούσαν την νύχτα εκμεταλλευόντουσαν το φως των αστεριών για να κινηθούν στα δύσβατα βουνά. Γι’ αυτό και το τραγούδι λέει “πότε θα κάνει ξαστεριά”, επειδή έχουν πλέον μπει προς το τέλος του καλοκαιριού -όπου και έχουν αγριέψει περισσότερο τα πράγματα- αλλά και τα σύννεφα που αρχίζουν να εμφανίζονται στον ουρανό αρχίζουν να κάνουν δύσκολη την δράση της ομάδας αυτής. Η οποία προφανώς στις ώρες της ανυπομονησίας για δράση, τραγουδά και σχεδιάζει την επόμενη επιδρομή τους. Το τραγούδι είναι πολύ σκληρό -αν το κοιτάξει κάποιος προσεκτικά- λέει ότι οι πολεμιστές κατεβαίνουν στα πεδινά και επιτίθενται σε όποιον βρουν μπροστά τους.

Τώρα γιατί μιλά για τον ομαλό. Κατά τη γνώμη μου και διαβάζοντας τις αναλυτικές περιγραφές του βιβλίου, οι Τούρκοι έχουν εγκαταστήσει σε πολλά από τα πεδινά μέρη Τουρκοκρητικούς -κυρίως βοσκούς. Δεν γνωρίζω αν στο γνωστό ομαλό ήταν Τουρκοκρητικοί, αλλά προφανώς ένα τραγούδι δεν θα το τραγουδούσε κάποιος με επιλογή για το κάθε πεδινό μέρος που θα σχεδίαζε να επιτεθεί. Ο γενικός κανόνας είναι ότι βρισκόντουσαν Τουρκοκρητικοί σε πολλά πεδινά και έφορα μέρη έξω από την επαρχία Σφακίων και ο ίδιος ο Ομαλός που είναι και πολύ κοντά στα Χανιά ταιριάζει να στόχος μιας από τις επιθέσεις. Αλλά το ξεκαθαρίζω ότι είναι πολύ πιθανόν να το τραγουδούσαν για οποιοδήποτε ομαλό μέρος στο οποίο θα επιτιθόντουσαν. Μια και αυτό συνέβαινε κατ’ επανάληψη. Να πηγαίνουν οι αντάρτες βουνό – βουνό και να επιτίθενται στα πεδινά, ομαλά μέρη που είχαν τις κατοικίες τους και τα κοπάδια τους οι Τουρκοκρητικοί.
[…]
Οι αντάρτες λοιπόν από τα δύσβατα και απρόσιτα βουνά σχεδιάζουν την επίθεση στο πεδινό μέρος, μόλις επιτρέψει ο καιρός για νυχτερινή επιδρομή. Γι’ αυτό χρειάζονται την ξαστεριά.
[…]
Σ όλες τις άλλες επεξηγήσεις που έχω διαβάσει δεν ευσταθούν -πάντα κατά τη γνώμη μου- γιατί μόνο στις επαναστάσεις κατά του Τούρκικου ζυγού, επιτιθόντουσαν οι αντάρτες μαζικά στα πεδινά την νύχτα για να ξεριζώνουν τους Τουρκοκρητικούς που είχε εγκαταστήσει το Τουρκικό καθεστώς. Οι Τουρκοκρητικοί πρόδιδαν στους Τούρκους στρατιώτες (Γενίτσαρους) τις κινήσεις των ανταρτών καθώς και βοήθαγαν με τρόφιμα και οδηγίες την επέλαση των Τούρκων στρατιωτών. Ο λόγος είναι γιατί ήταν πολύ δύσκολη η επίθεση από τους αντάρτες στις κατοικημένες -πεδινές- περιοχές. Μια και την μέρα τους βλέπανε από μακριά και μέχρι να φθάσουν κάτω μπορούσαν να συμβούν πολλά.

Ο αρθρογράφος, εν προκειμένω, αντικρούει σχόλιο που αναπαράγει την εκδοχή περί μη πολεμικού τραγουδιού. Ολόκληρη η πρωτότυπη δημοσίευση και ο σχολιασμός εδώ.

Κατέληξα σε σύγχυση. Αντικρουόμενες απόψεις που αντιπροσωπεύουν ένα μέρος μόνο των ερμηνειών, καθώς το ίντερνετ σίγουρα δε μπορεί να καλύψει ολόκληρο το φάσμα των διαθέσιμων πληροφοριών σε ένα τόσο εξειδικευμένο θέμα. Έχει όμως στ’ αλήθεια τόση σημασία ποια εκδοχή είναι η αληθινή; Συχνά μια ιστορία ή μια διήγηση αλλάζει μορφή στο πέρασμα των χρόνων και φτάνει να συμβολίζει κάτι ενδεχομένως διαφορετικό από αυτό που αποτελούσε την αρχική της στόχευση. Δεν έχει καν σχέση με ιστορικούς «μύθους» που και αυτοί μπορεί να (εξ)υπηρετούν κάποιο σεβαστό (εθνικό) σκοπό. Αφορά την ίδια την ευέλικτη φύση του συμβόλου, που μπορεί να είναι μια φράση όπως το «Μολών Λαβέ» ή ένα τραγούδι όπως το «Πότε θα κάνει Ξαστεριά». Πολύ περισσότερο, όταν ο οποιοσδήποτε καλλιτέχνης απελευθερώνει το έργο του, την ίδια στιγμή το αποχωρίζεται και το παραδίδει στο κοινό που θα κρίνει την αξία και το ρόλο του μέσα στην κοινωνία. Από τη στιγμή που το συγκεκριμένο τραγούδι συνδέθηκε με τέτοιο τρόπο με τον αντιδικτατορικό αγώνα και πλήθος άλλων αγωνιστικών κινητοποιήσεων, διαποτίστηκε από τις αξίες και τις διεκδικήσεις τους. Ακόμα κι αν αρχικά αφορούσε απλώς μια «διένεξη τσομπάνων» που μπορεί να γράψει ο επόμενος γελοίος καραγκιοζάκος, πλέον είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με τον αγώνα για ελευθερία, ανεξαρτησία και ό,τι άλλο επιλέξει ο κυρίαρχος λαός.

Σύντομα θα κάμνει ξαστεριά κι ας αργεί ακόμα να φλεβαρίσει…